 |
Ο Χάρος είναι μια μορφή της λαϊκής παράδοσης που διατηρήθηκε προφορικά από την αρχαιότητα σε πείσμα της λόγιας παράδοσης που τον θέλει βαρκάρη
Οι αρχαίες απεικονίσεις τον δείχνουν ένοπλο πολεμιστή, όπως τα σύγχρονα Δημοτικά Τραγούδια, και γνωρίζουμε πως το αρχικό του όνομα ήταν Χαρούμ. |
Η γλωσσική διαμάχη Δημοτικιστών και καθαρευόντων συντάραξε την πνευματική ζωή της Ελλάδας τον 19ο και τον 20ο αι. Είναι η κορυφή του παγόβουνου, αλλά και εν πολλοίς ένα ψευδοπρόβλημα, μια που επρόκειτο για μια διαμάχη μεταξύ λογίων. Ο τύπος της γλώσσας δεν μπορεί να είναι το ζητούμενο, αλλά το περιεχόμενό της είναι. Και πάντα ήταν, απλά αυτό εκδηλώθηκε και γλωσσικά από μια στιγμή και μετά στην Ελληνική Ιστορία.
Η πνευματική δημιουργία σε όλες τις μορφές της Τέχνης δεν μπορεί παρά να έχει λαϊκή αφετηρία. Τα πρώτα πνευματικά δημιουργήματα του ανθρώπου δεν ήταν λόγιας, πεπαιδευμένης προέλευσης, αλλά αυθόρμητα έργα. Ο πρωτόγονος άνθρωπος όμως, αισθάνθηκε τόση έκπληξη από τις δημιουργίες του που θεώρησε πως είχαν μαγική και θρησκευτική ισχύ. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως κάθε είδους πνευματική δημιουργία είναι θεόπνευστη. Προέρχονταν από τις Μούσες, και κατόπιν από τον Διόνυσο (θεός της Τραγωδίας) και τον Ερμή (θεός των ρητόρων και των φιλοσόφων)
Η πνευματική δημιουργία σε όλες τις μορφές της Τέχνης δεν μπορεί παρά να έχει λαϊκή αφετηρία. Τα πρώτα πνευματικά δημιουργήματα του ανθρώπου δεν ήταν λόγιας, πεπαιδευμένης προέλευσης, αλλά αυθόρμητα έργα. Ο πρωτόγονος άνθρωπος όμως, αισθάνθηκε τόση έκπληξη από τις δημιουργίες του που θεώρησε πως είχαν μαγική και θρησκευτική ισχύ. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως κάθε είδους πνευματική δημιουργία είναι θεόπνευστη. Προέρχονταν από τις Μούσες, και κατόπιν από τον Διόνυσο (θεός της Τραγωδίας) και τον Ερμή (θεός των ρητόρων και των φιλοσόφων)
Η λαϊκή δημιουργία, είναι προϊόν μιας ισχυρής κοινότητας (φυλής – φάρας) με βαθιές παραδόσεις και συνοχή. Αυθόρμητο προϊόν, δεν έχει στόχους, ιδεολογία και αντίπαλο. Καμιά φορά δεν κάνει καν διαχωρισμό Καλού και Κακού. Ενδιαφέρεται μόνο για την γνησιότητα και αμεσότητα της έκφρασής της, και δεν στοχεύει να διδάξει, να καθοδηγήσει, ούτε να προπαγανδίσει με άλλο μέσο εκτός από την ίδια της την αγνότητα. Γι αυτό οι λόγιοι την θεωρούν αφελή και αδόκιμη αλλά προπάντων επικίνδυνη.
Η λόγια πνευματική δημιουργία, ορίζεται σαν μια προσπάθεια έρευνας, συστηματοποίησης και δημιουργίας κανόνων, τύπων και συμπερασμάτων πάνω στην πνευματική ζωή. Μόνο έτσι δεν ξεκίνησε όμως.
Η λόγια πνευματική δημιουργία, ορίζεται σαν μια προσπάθεια έρευνας, συστηματοποίησης και δημιουργίας κανόνων, τύπων και συμπερασμάτων πάνω στην πνευματική ζωή. Μόνο έτσι δεν ξεκίνησε όμως.
Αρχικός στόχος των λόγιων δημιουργιών, ήταν η τιθάσευση της λαϊκής δημιουργίας. Σαν εκφραστές ενός ξέχωρου πλέον από το λαό ιερατείου και μιας αυστηρής και καταπιεστικής πλέον κοινωνικής δομής, θίγονταν άμεσα από τον αυθορμητισμό της λαϊκής τέχνης. Ετσι, η λόγια καταγραφή των ασμάτων, θρύλων, μύθων κλπ που εξ ορισμού είχαν λαϊκή προέλευση, δεν στόχευε στην επιστημονική συλλογή τους, αλλά στην μετάπλασή τους ώστε να συμβαδίσουν με τις ανάγκες της επίσημης θρησκείας και του κράτους.
Αυτά είναι εμφανή στην αρχαία Τραγωδία, που στόχο έχει να δικαιολογήσει τα άτοπα έργα των θεών που αναφέρονταν ωμά στους αρχικούς μύθους. Είναι τόσο αφελής αυτή η προσπάθεια, που σχεδόν πάντα η λύση έρχεται με μια ουρανοκατέβατη παρέμβαση, και όχι με μια φυσική ροή. Σε πολλές περιπτώσεις διαφαίνονται από την αφήγηση οι άλλες παραλλαγές του μύθου, που το κοινό της Τραγωδίας γνωρίζει, και οι ποιητής προσπαθεί να διαψεύσει. Τα ίδια θα ανιχνεύσουμε και στα Ομηρικά Επη. Ο Ομηρος προσπαθεί να αποκρύψει την Τρωική εισβολή που προηγήθηκε της πολιορκίας, αλλά παρουσιάζει τον Εκτορα να γνωρίζει τις πηγές του Αργους…
Ο Παυσανίας, γνωρίζει πολλές προφορικές =λαϊκές, γνήσιες παραλλαγές των Μύθων, (αναφέρει και μερικές) και το επισημαίνει:
«Πολλοί λένε και άλλα αναληθή, όσοι δεν γνωρίζουν την
«Πολλοί λένε και άλλα αναληθή, όσοι δεν γνωρίζουν την
ιστορία, και θεωρούν ακριβή όσα άκουσαν από τα παιδικά
τους χρόνια στα τραγούδια και τις τραγωδίες..»
«γιατί οι αρχαίοι Μύθοι δεν παραδόθηκαν από [γραπτά]
έπη, και μπόρεσαν έτσι να πλαστούν πολλά [ανακριβή]
ειδικά σχετικά με τα γένη των Ηρώων»
Αττικά, 3, 3 και 38, 7
Η λόγια και η λαϊκή πνευματική δημιουργία, λοιπόν, ξεκίνησαν σαν εχθροί εξ αρχής. Βέβαια, αργά η γρήγορα, η λόγια δημιουργία εξελίχθηκε, δίνοντας αυτόνομα έργα υψηλής πνοής, τόσο επιστημονικά, όσο και καλλιτεχνικά. Δεν μπορούμε να την υποτιμήσουμε σε αυτό το σημείο. Είναι αδιανόητο να σκεφτούμε την λέξη «πολιτισμός» χωρίς αυτά τα τιτάνια έργα που παραδόθηκαν από τους αρχαίους σοφούς.
Παρά την πρόοδο αυτή, η σχέση των λογίων με τη λαϊκή παράδοση δεν μεταβλήθηκε. Μάλιστα επιδεινώθηκε, γιατί πλέον, οι λόγιοι, έχοντας δικές τους, γερές βάσεις, αδιαφόρησαν για, και συκοφάντησαν τον, λαϊκό πολιτισμό. Από την Ελληνιστική και την Βυζαντινή εποχή, οι δυο γραμμές λειτούργησαν στην Ελλάδα ανεξάρτητα. Υπήρχαν τυχαίες αλληλεπιδράσεις αλλά δεν επηρέασαν την ουσία των δύο ρευμάτων. Οι βυζαντινοί λόγιοι, και σε πολύ μικρότερο βαθμό οι Αλεξανδρινοί (γι αυτό τους ονόμασαν «Γραμματικούς»)επιδόθηκαν στην μελέτη, συστηματοποίηση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων (έργο τιτάνιο, βέβαια) και δεν φαίνεται πως είχαν καιρό να κάνουν τίποτα άλλο, και κυρίως να δώσουν πρωτότυπες, δικές τους δημιουργίες.
Φτάσαμε λοιπόν στο σημείο, να υπάρχουν στην Ελλάδα δύο κόσμοι και δύο γλώσσες. Ο ίδιος ο Αυτοκράτορας, από τον 9ο αι., έλεγε «ψωμί» αλλά οι λόγιοι έγραφαν «άρτος». (είναι μια από τις ελάχιστες τεκμηριωμένες αποδείξεις της διγλωσσίας) ενώ οι ιερείς καταριώνταν τους λαϊκούς βάρδους που τραγούδαγαν Δημοτικά Τραγούδια. Ο λαϊκός πολιτισμός όμως ήταν τόσο ανθηρός, που οι λόγιοι, όσο και να το αποφεύγουν, μας δίνουν μαρτυρίες για δημοτικά τραγούδια που, φυσικά, δεν καταδέχτηκαν να καταγράψουν. Η μεγαλύτερη απόδειξη ύπαρξης του μεγάλου αυτού λαϊκού πολιτισμού ήταν η συλλογή των Δημοτικών τραγουδιών από τους λογίους –επιτέλους- τον 19ο και τον 20ο αι., σε μια εποχή, βέβαια, που είχαν ήδη αρχίσει να παρακμάζουν.
Παρά την πρόοδο αυτή, η σχέση των λογίων με τη λαϊκή παράδοση δεν μεταβλήθηκε. Μάλιστα επιδεινώθηκε, γιατί πλέον, οι λόγιοι, έχοντας δικές τους, γερές βάσεις, αδιαφόρησαν για, και συκοφάντησαν τον, λαϊκό πολιτισμό. Από την Ελληνιστική και την Βυζαντινή εποχή, οι δυο γραμμές λειτούργησαν στην Ελλάδα ανεξάρτητα. Υπήρχαν τυχαίες αλληλεπιδράσεις αλλά δεν επηρέασαν την ουσία των δύο ρευμάτων. Οι βυζαντινοί λόγιοι, και σε πολύ μικρότερο βαθμό οι Αλεξανδρινοί (γι αυτό τους ονόμασαν «Γραμματικούς»)επιδόθηκαν στην μελέτη, συστηματοποίηση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων (έργο τιτάνιο, βέβαια) και δεν φαίνεται πως είχαν καιρό να κάνουν τίποτα άλλο, και κυρίως να δώσουν πρωτότυπες, δικές τους δημιουργίες.
Φτάσαμε λοιπόν στο σημείο, να υπάρχουν στην Ελλάδα δύο κόσμοι και δύο γλώσσες. Ο ίδιος ο Αυτοκράτορας, από τον 9ο αι., έλεγε «ψωμί» αλλά οι λόγιοι έγραφαν «άρτος». (είναι μια από τις ελάχιστες τεκμηριωμένες αποδείξεις της διγλωσσίας) ενώ οι ιερείς καταριώνταν τους λαϊκούς βάρδους που τραγούδαγαν Δημοτικά Τραγούδια. Ο λαϊκός πολιτισμός όμως ήταν τόσο ανθηρός, που οι λόγιοι, όσο και να το αποφεύγουν, μας δίνουν μαρτυρίες για δημοτικά τραγούδια που, φυσικά, δεν καταδέχτηκαν να καταγράψουν. Η μεγαλύτερη απόδειξη ύπαρξης του μεγάλου αυτού λαϊκού πολιτισμού ήταν η συλλογή των Δημοτικών τραγουδιών από τους λογίους –επιτέλους- τον 19ο και τον 20ο αι., σε μια εποχή, βέβαια, που είχαν ήδη αρχίσει να παρακμάζουν.
Υγιής πνευματική ζωή δεν μπορεί να υπάρξει σε ένα τόπο όπου υπάρχουν τέτοια στεγανά. Ηδη από τον 12ο αι, ο (οι) Πτωχοπρόδρομος επιχείρησε μια σύζευξη. Αμφιλεγόμενη είναι και η καταγραφή των Ακριτικών Επών, που σα στόχο είχε (όπως και οι αρχαίοι μυθογράφοι) να δώσει μια επίφαση νομιμοφροσύνης στον ανεξάρτητο και ρέμπελο αυτό ήρωα.
Ανάλογα έργα με λαϊκή χροιά έγιναν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας (Ερωτόκριτος – το Χρονικό του Γαλαξιδίου, κλπ) δυστυχώς όμως, πολλά ήταν ήδη επηρεασμένα από την Δύση. Στην εγγενή απέχθεια των Ελλήνων λογίων προς την λαϊκή δημιουργία, προστέθηκε και ο θαυμασμός και η μίμηση της Δύσης…
Ηταν στραβό το κλήμα, το ‘φαγε και η Αναγέννηση κι ο Διαφωτισμός…
Όπως ήδη έγραψα, η σημαντικότερη επαφή λόγιου και λαϊκού πολιτισμού ήταν η καταγραφή των Δημοτικών τραγουδιών, καθώς και η διάσωση «απομνημονευμάτων» λαϊκών αγωνιστών. Δεν έλειψαν βέβαια οι επεμβάσεις και οι κατά το δοκούν ερμηνείες, αλλά γενικά, η προσπάθεια ήταν επιστημονικά ορθή.
Ηταν στραβό το κλήμα, το ‘φαγε και η Αναγέννηση κι ο Διαφωτισμός…
Όπως ήδη έγραψα, η σημαντικότερη επαφή λόγιου και λαϊκού πολιτισμού ήταν η καταγραφή των Δημοτικών τραγουδιών, καθώς και η διάσωση «απομνημονευμάτων» λαϊκών αγωνιστών. Δεν έλειψαν βέβαια οι επεμβάσεις και οι κατά το δοκούν ερμηνείες, αλλά γενικά, η προσπάθεια ήταν επιστημονικά ορθή.
Η ώθηση που δόθηκε στην πνευματική μας δημιουργία ήταν ανυπολόγιστη. Δεν θα υπήρχε ούτε Σολωμός, ούτε Παλαμάς, ούτε Ελύτης ούτε Κόντογλου, ούτε Τσαρούχης, ούτε, … χωρίς την αυθεντική καταγραφή –για πρώτη φορά στην Ελληνική Ιστορία – του λαϊκού μας πολιτισμού.
Πολύ φοβούμαι όμως πως το αίμα νερό δεν γίνεται, και οι λόγιοί μας, μετά από αυτήν την παρασπονδία κατά των Προγόνων τους, επέστρεψαν στις πατρογονικές τους συνήθειες, ενώ πλέον λαϊκός πολιτισμός δεν υπάρχει, γιατί κατέρρευσε η Κοινότητα που τον γαλουχούσε.
Το μέλλον του πολιτισμού μας είναι αβέβαιο, όχι γιατί οι λόγιοι στρέφονται αλλού (το έχουν ξανακάνει) αλλά γιατί η Πηγή έχει στερέψει…
Δημήτρης Σκουρτέλης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου