Εισαγωγή στα ακριτικά Επη

Από βυζαντινά χειρόγραφα και Δημοτικά τραγούδια έφτασε ως εμάς η επική ποίηση του Ελληνικού Μεσαίωνα, που υμνεί τους φύλακες των Ανατολικών Συνόρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, των Ακριτών. Φυσικά, οι πραγματικοί ακρίτες δεν έμοιαζαν με τους υπεράνθρωπους ήρωες της λαϊκής φαντασίας. Οι επικοί ακρίτες είναι «Αντρειωμένοι», ένας ιδιαίτερος τύπος γιγαντόσωμου ανθρώπου, «Τραντέλλενοι» ( = τριάντα φορές ισχυρότεροι από αρχαίο Έλληνα!) με μεγάλη δύναμη αλλά και πάθη. Τα μυθικά αυτά στοιχεία εντάσσονται στο κλίμα των ταραγμένων συνόρων, συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα, (πχ. τη μεγάλη οικογένεια των Δουκάδων) και με πολλά γεγονότα της εποχής. Είναι μια ζωντανή εικόνα του πως μπορεί να γεννήθηκαν και οι αρχαίοι ελληνικοί Μύθοι.

Κεραμικό του 11ου αι από την Κόρινθο.
Απεικονιζει στίχο σύγχρονου Ακριτικού τραγουδιού
"βλέπω 'να νιο και κάθουνταν αγένειο παλληκάρι
και κράταε πα στα γόνατα μιαν έμορφη κοπέλα"

Οι ακρίτες ήρωες γίνονται σύμβολα αγωνιστικότητας, αποφασιστικότητας και αντίστασης στη Μοίρα. Είναι ανεξάρτητοι, μάχονται θηρία, ληστές και επιδρομείς, κλέβουν γυναίκες, πολεμούν  μεταξύ τους και προκαλούν ακόμα και τον Αυτοκράτορα. Είναι γλεντζέδες, φαγάδες, τραγουδιστές, εποικιστές και καλλιεργητές. «Ακρίτας κάστρον έχτιζεν κι ακρίτας περιβόλιν». Συχνά, ο πατριωτισμός και η ηθική υποχωρούν μπροστά στην ατομική παλικαριά και ένα ιδιότυπο αίσθημα Τιμής, όπου η δύναμη, η αυτοδικία και η αρπαγή με ανδραγαθία δικαιώνονται. Συχνά περιγράφονται «πρώτον να κρουν τις σφοντυλιές κι ύστερον να ρωτούσι». Ο ακριτικός κύκλος δεν είναι απλός πατριωτικός ή ηθικοπλαστικός Μύθος, αλλά προσεγγίζει πολύπλευρα τους ήρωές του.

Οι ρίζες των μύθων ανάγονται στην ομηρική εποχή. Ο Χάρος των Δημοτικών τραγουδιών θυμίζει τον καταστροφέα άγγελο της Παλαιάς Διαθήκης αλλά μοιάζει κύρια με τον χθόνιο Δαίμονα Ευρύνομο που περιγράφει ο Παυσανίας, που σημειώνει πως αυτή η παράδοση ήταν ανέκαθεν προφορική! Θυμίζει και μια ετρουσκική τοιχογραφία του Δαίμονα «Χαρούμ». Οι ακρίτες πάντα κινδυνεύουν θανάσιμα περνώντας  ποταμούς, και ο  Αχιλλέας αντίστοιχα το βάζει στα πόδια μόνο μπρος στον ξεχειλισμένο Σκάμανδρο. Η αρπαγή γυναικών, κύριο θέμα της Ιλιάδας,  και όλης της Μυθολογίας, είναι επίκεντρο και του έπους του Διγενή. Οι αναλογίες είναι ατελείωτες.

Ανάγλυφο του 12ου αι από την Αθήνα.

 Τα ακριτικά τραγούδια προωθούν την ειρήνη, φυσικά με ένοπλη μορφή, και με την Βυζαντινή της «ερμηνεία». Οι περισσότερες συγκρούσεις με τους Μουσουλμάνους καταλήγουν σε συμβιβασμό και ειρήνευση, συχνά και σε γάμους! Ο Διγενής έχει Άραβα πατέρα. Το μισό σχεδόν Έπος ασχολείται με αυτόν τον «Λέοντα της Συρίας». Όταν ο ακρίτας Γιάννος κείτεται λαβωμένος, «Σαρακηνοί τον (παρα-) στέκουν και Ρωμιοί τον κλαιν». Αυτά θυμίζουν, επίσης, το κλίμα της Ιλιάδας όπου Αχαιοί, Τρώες και «Επίκουροι» παρουσιάζονται συγγενείς και επικαλούνται τους ίδιους θεούς. Έτσι και οι Άραβες στο Έπος εκτός από τις κουμπαριές με τους ακρίτες, επικαλούνται την ιερότητα του «Μανδηλίου του Νεεμάν» που απεικόνιζε τη μορφή του… Χριστού! Πράγματι, έγινε «Ιερός πόλεμος» για την κατοχή αυτού του κειμηλίου με τους Βυζαντινούς,δίνοντάς μας την ιστορική συνέχεια του Μύθου του ιερού «Παλλάδιου» της Τροίας.  

 Η αξία του Ακριτικού Έπους είναι πως μέσω των Ακριτικών τραγουδιών που διατηρήθηκαν προφορικά μέχρι σήμερα (μια που οι πρώτοι νεοέλληνες λογοτέχνες και φιλόλογοι τα αγνοούσαν) συνδέεται με ζωντανό, προφορικό τρόπο ο αρχαίος, ο μεσαιωνικός και ο σύγχρονος Ελληνισμός. Ακόμη, σηματοδοτεί τη γέννηση της δημοτικής γλώσσας, της νεοελληνικής λογοτεχνίας και των Δημοτικών τραγουδιών. Η ακριτική ποίηση έχει αφομοιωθεί από τους μεγάλους λογοτέχνες μας, που την διασκεύασαν, ή χρησιμοποίησαν στοιχεία της. Η «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη περιέχει διασκευές όλων των ακριτικών τραγουδιών.  

Κεραμικό του 11ου αι από την Αθήνα. 
Απεικονιζει στίχο σύγχρονου Ακριτικού τραγουδιού
"Πέντε κοντάρια του 'δωκα και μια σπαθιά στη μέση" 

 Τα ακριτικά Έπη είχαν διεθνή απήχηση στην εποχή τους. Ένα Φλαμανδικό ποίημα αναφέρει τον «Ντιγκένεν» (Διγενή) ενώ στο Τουρκικό Έπος του Σαγίντ Μπατάλ ο Βυζαντινός «Βεζίρης Ακράτης» (Ακρίτας) δεν παρουσιάζεται πουθενά ηττημένος από τον Τούρκο ήρωα. Αυτό, φαίνεται, δεν θα γίνονταν πιστευτό τότε. Επίσης, το έπος  του «Ντευγενή» είχε πολλές παραλλαγές στη Ρωσία, που είναι πολύτιμες, γιατί φαίνονται αρχαιότερες από τις Ελληνικές παραλλαγές που έχουν διασωθεί, και συγγενεύουν με τα δημοτικά τραγούδια.

Δυστυχώς, αυτά δεν εκτιμήθηκαν από τους βυζαντινούς λόγιους. Μας δίνουν μαρτυρίες για δημοτικά τραγούδια που όμως δεν καταδέχτηκαν να καταγράψουν. Νομίζω πως ο πρώτος που τα μνημονεύει είναι ο Ιουλιανός ο «Παραβάτης», που αναφέρει σατιρικά τραγούδια που του έβγαλαν οι Αντιοχείς στο έργο του «Μισοπώγων». Ο  Ψελλός και η Άννα Κομνηνή περιγράφουν το πλήθος να σκαρώνει τραγουδάκια σε περιπτώσεις πολιτικών αναταράξεων. Ο Πτωχοπρόδρομος έσωσε μια σκιά αυτής της ποίησης, που φτάνει όμως για να γίνει το έμβλημα της νέας Ελλάδας... («Ανάθεμα τα γράμματα Χριστέ κι όπου τα θέλει») συνεχίζοντας το Λουκιανό, τον Αθήναιο, κ. ά.

Ο Κεκαυμένος λέει πως κάθε σημαντικό πρόσωπο «αποκτούσε» και το τραγούδι του. Ο επίσκοπος Αρέθας Καππαδοκίας αναφέρει βάρδους που γύρναγαν ψέλνοντας «πάθη (=περιπέτειες) ανδρών ενδόξων», αλλά όχι μόνο δεν καταγράφει τα τραγούδια, αλλά τους αποκαλεί «αγύρτες» και «κατάρατους Παφλαγόνες». Ό ίδιος επιμελήθηκε την διάσωση του χειρόγραφου του Παυσανία, ξεχνώντας πως εκείνος συνέλλεγε λαϊκούς θρύλους. Αντιλαμβάνονταν την αρχαία παράδοση αποστεωμένη, όχι  σαν οδηγό ζωής.

Κεραμικό του 11ου αι από την Αθήνα.
Εκτός από τεράστιο ενδυματολογικό ενδιαφέρον
που παρουσιάζει ο οπλισμός αυτού του Ακρίτα,
εδώ, "ένα πουλάκι κάθεται" στη θήκη του σπαθιού του ήρωα.
Αυτά τα "πουλάκια" παίζουν μαντικό ρόλο,
καθώς προφητεύουν τον θάνατο του Διγενή
στην Ακριτική ποίηση. 

Ο επίσκοπος Ακομινάτος αποκαλεί την Αθήνα του Μεσαίωνα «Σκυθική ερημία» επειδή εκεί δεν καταλάβαιναν πια την Αττική διάλεκτο. Δεν είδε πως διασώζονταν παραδόσεις όπως αυτή του «Κυρίου Ήρωος», και η πόλη ήταν κέντρο διάδοσης της ακριτικής ποίησης, όπως μαρτυρούν οι απεικονίσεις ακριτών που βρέθηκαν κάτω από την Ακρόπολη. Έτσι, χάριν μιας παρεξηγημένης αρχαιολατρίας των βυζαντινών λογίων, χάθηκε το 90/100 της ακριτικής και δημοτικής ποίησης του Βυζαντίου. Τεράστια απώλεια για τον παγκόσμιο πολιτισμό.

  Μήπως κάνουμε το ίδιο λάθος και σήμερα;

                                                                                       

               ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΟΥΡΤΕΛΗΣ


Περισσότερα, εδώ